Isilpean eta normaltasunez gertatu ohi da hizkuntzakeria izenez ezagutzen dugun diskriminazioa. Itzalpekoa da, baita masiboa ere, maluruski. Estigmatizazioa, mespretxua eta gutxiespena dira bereizkeria honen emaitzarik ohikoenak. Frantzian diskriminazio mota hori zigortzeko legea lantzen ari direla, Philippe Blanchetek eta Ainize Madariagak gaia hobeto ezagutzen lagundu digute. Inhar Iraizotz.
Jakina denez, gizabanako batek dituen mintzairak bere identitate indibidual eta kolektiboaren osagai dira. Horrenbestez, bereizkeria linguistikoak hizkera ez ezik, hiztun komunitate oso baten bizitzeko era ere kolpatzen du. Frantzian, frantsesaren aldaera erregional edo sozialean mintzatzen diren hiztunak gehiengoa dira, baina, hala eta guztiz ere, maila soziopolitikoan gutxietsiak dira. Oro har, zaila izaten da gutxiespen horrek egunerokoan eragiten dituenei neurria hartzea, batez ere pairatzen duten pertsonek eurek ere normalizatua dutenean.
Hizkuntzalaritzaren adar batek hizkuntzaren eta gizartearen arteko harreman lauso horien ikerketa zientifikoa du xede, soziolinguistikak, hain zuzen. Frantzian arlo hau aski gutxietsia izan bada ere, hainbat ikertzailek diskriminazio linguistikoaren gaia mahai gainean ezartzea lortu dute. Ezaguna da nola jokatzen duen estatu horrek frantsesa ez bestelako hizkuntzekin, haien ofizialtasuna (eta biziraupena) gogorki ukatuz. Alta, frantsesaren barneko doinuen kontrako joera orokorra ezezagunagoa da. Azken ikerketen arabera, Frantziako biztanleen % 16k (10 milioi lagun) bereizkeria pairatu dute noizbait, Parisko estandarrekin bat egiten ez duen doinua izateagatik. Afera hori egundoko arazo bilakatu da pertsona anitzentzat lanpostuak, tituluak, prestakuntza, alokairuak… lortzeko unean, eta esperientzia traumatikoen jatorri izan daiteke.
Philippe Blanchet (Marseilla, Okzitania, 1961) Bretainiako Rennes 2 Unibertsitateko ikertzaileak sortu zuen “glotofobia” neologismoa, eta hizkuntza bereizkeria xenofobiaren edota homofobiaren maila berean kokatu zuen. Haren ustez, “eskualdeetako hizkuntzen eta doinuen aurkako borroka ideologia nazionalista glotofoboak gidaturiko borroka da”.
Blanchetek dioenez, Frantziako politika linguistiko zentralizatzaileak bi etapa ukan ditu: aurrena eskualdeetako hizkuntzen kontrakoa eta ondoren frantsesaren barneko aldaeren aurkakoa. Lehena 1789ko Frantziako Iraultza eta gero hasi zen: “Estatu frantsesak erresuma zaharraren barruan ziren herriak homogeneizatzeari ekin zion, nazio bakarra sortzeko. Baina XIX. mendearen hastapenean herritarren % 12 baino ez ziren mintzatzen frantsesez; hala ere, Parisko goi burgesiaren hizkuntza zenez, hura hautatu zuten identitate nazional berriaren ardatz”. Erabaki linguistiko horrek gainerako hizkuntzen (euskara, bretoiera, okzitaniera, korsikera, normandiera…) deuseztapena bultzatu zuen, hiztunak estigmatizatu eta baztertzeaz batera, eta, azkenik, haien hizkeren erabilera debekatu zuen. Zentzu horretan, eskolak ukan zuen funtzio erabakigarria nabarmentzen du soziolinguistikan adituak: “Eskolak zigor gogorren bidez bultzatu zuen belaunaldi berriengan frantsesaren erabilera eta ideologia nazionalistaren beraren barneratzea. Sistema autoritario horrek, emeki-emeki, emaitzak eman zituen: 1930 (hirian) eta 1950 (landa-eremuan) inguruan, haur gehienak frantses elebakarrak ziren”. Hizkuntza Parisko eskualdetik lurralde osora hedatu zen, eta, horrela, lekuan lekuko berezitasunak, doinuak, hitzak eta aldaerak sortu ziren. Orduan hasi zen homogeneizazio linguistikoaren bigarren txanpa, zeinaren bidez frantsesaren aldaerak zigortu eta gutxietsi egin ziren. Blancheten ustez, “diskriminazio honen jarraitutasunak gutxiengo menderatzaileari bere prestigioa, boterea eta nagusitasuna iraunaraztea bermatzen dio”.
Mintzaira ukatuaren trauma
Gutxi batzuek gehiengoa menderatu nahi izateak, ordea, pertsona anitzen kaltea dakar. Herri edo komunitate bat bere erroak moztera behartzea prozesu traumatikoa da, eta hainbat belaunaldirengan oinazea sortzen du. Horren erakusleiho izan nahiko luke Ainize Madariaga (Senpere, 1983) kazetariak eginiko Komunitatea hats-bahiturik (2018) lanak, non egun batetik bestera eskolan eta familian euskaraz egitea debekatu zioten zuberotar baten kasua kontatzen duen: “Bost urte zituela, etxeko hizkuntza errotik debekatu zioten, eta, frantsesik ez zekienez, bi urtez mutu egon zen. Bizipen lazgarri horrek trauma sakona sortu zion, eta urte askoan arazo komunikatibo eta psikosozial sakonak ukan ditu”. Madariagaren esanetan, “hizkuntza gure erraietan dago, eta, hura hunkituz, pertsona bera ere hunkitzen duzu. Horregatik, norberaren hizkuntzan ezin bizi izateak lotsa, autoestimu eskasa, beldurra… eragiten du, eta pertsonaren identitatea ezdeusten”.
Kasu isolatua izatetik urrun, hizkuntza gutxituen komunitateetan ohikoak diren elementuak detektatu ditu Madariagak; izan ere, “hiztunaren komunitateak ezin badu hatsik egin, hiztunak ere ez”. Horren aitzinean, lanketa indibidualaren garrantzia nabarmentzen du, eta, besteak beste, erresilientzia, sorkuntza eta portaera proaktiboa gomendatzen ditu ”sendagarri ez, baina bai aringarri, behintzat”.