Herriko ogia eta Herriko haragia elkarteak aurten sortu dira Ipar Euskal Herrian, izen bereko lekuan bertako ekoizpenak sustatu eta garatzeko. Elikaduraren kalitatea segurtatzea, ingurumena babestea eta ekonomiaren birtokiratzea dira bi egitasmo horien oinarriak. Herriko markako ogia bertako gariarekin egiten dute; haragia, berriz, inguruko baserrietatik dator, eta bi ekoizpenak baldintza bilduma zehatz eta kontrolatu baten menpe daude, ekoizleen eta eroslearen arteko gertutasuna beti ere helburu. Maialen Errecart.
2006an abiatu zuten gogoeta Nafarroa Behereko Amikuze aldean, hainbat laborarik aukeratu zutenean duela hirurogei urte utzitako gari-ekoizpenari ekitea. Hasierako helburua izan zen aterabideak aurkitzea arto produkzioaren hazkuntza bakarrak eta, batez ere, ureztatzeak eragindako arazoei aurre egiteko; horrela, garia landatzea sartu zuten ekoizpenak dibertsifikatzearen baitan. 2010ean, Uztaritzeko Arki-Larroulet irindegiak hausnarketa bultzatu zuen Ipar Euskal Herrian ekoiztutako irinaz ogi berezia sortzeko, Ipar Euskal Herriko nekazaritzako hazkurrigintza klusterrak (Uztartu du izena) eta Euskal Herriko Laborantza Ganbarak lagunduta. Lurraldeko bigarren eihera (Maulen dago) laster lotu zitzaion xedeari eta, gari ekoizpenaren kalitateari doakion baldintzen bilduma idatzi ondoren, Uztartuk Herriko marka sortu zuen 2012ren amaieran, behin araudiak ekoizle, eiherazain eta okinekin adostuta.
Joan den apirilean ipini zituzten salgai lehen Herriko ogiak, hasieratik ekimenean sinetsi zuten Iparraldeko 21 okindegietan. Sare bereko hamar bat laborarik garia egitearen aldeko apustua egin dute, inguramena zainduko duen kultura bermatu nahian. Ekoizpenen txandatzeak lurraren kalitatean eragiten du; gainera, ureztatze beharrik gabeko landa hori ongi egokitzen zaio tokiko klimari. 2012-2013 epealdirako, Apache motako 40 hektarea gari erein zituzten; alta, 210 tona biltzea espero bazuten ere, 60 tonako uzta baizik ez zien utzi 2012ko eguraldi hezeak. “Badakigu honelako urte zailak izan daitezkeela; hala ere, ikuspegi orokor eta aurrerakoia atxiki nahi dugu, laborantza herrikoia delarik beti helburu” dio Lucie Marcillac Euskal Herriko Laborantza Ganbarako animatzaileak. “Laborarien interesa segurtatzen dugu: tona bakoitzeko 20 euroko gehigarria eskainia zaie, eta gari tonaren gutxienezko prezioa goititua”. Laborarien arriskuak neurtzen dituzte horrela, irinaren salneurria gehiegi emendatu gabe, “irin tradizionalaren heinekoa da”. Ondorioz, okindegietan, Herriko ogi makila 10 zentimo gehiagotan saltzen dute arrunta baino: hau da, 200 gramoko makila euro batean, gutxi gorabehera.
Harrera ona
Gaur egun, batez beste, 30 Herriko ogi saltzen dituzte egunero sareko 32 saltegietan, eta erosleen oihartzunak baikorrak baizik ez dira. Azkarateko okindegian (Nafarroa Beherea), esate baterako, kontent agertzen dira, nahiz eta erosleak oraindik doi bat uzkur ikusten dituzten, “Herriko ogia probatu dutenek erosten jarraitzen dute eta ona dela diote; gure aldetik, gu ere pozik gara lurraldeko ekoizpenak sustatzeaz”.
Okinek aukera daukate zenbait Herriko ogi mota egiteko, beti ere sustatzaileek eratu errezetari jarraituz eta baldintza zehatzak errespetatuz gero: izan gatz neurria edo labe mota. “Orain arte, irina ogiaren ekoizpenerako mugatu dugu; geroan, bixkotxetan erabiltzeko xedea ere badaukagu” dio Marcillacek, baina garatzeko trabak ere badaude: “Arazo handiena gariaren gordetzeko tokian datza: Uztaritzeko eiheran dugu gari guztia metatzen, eta mugara iristen ari gara”. Jada aurreikus daiteke erronka horren aurrean egongo direla joan den azaroaren 6an sortutako Herriko ogia elkarteko 8 administratzaileak (3 laborari, 3 okindegi eta 2 eiheretako ordezkariak); artean, Uztartu eta Euskal Herriko Laborantza Ganbararen lanak animazio eta aholkularitzan egongo dira.
Bi eragile horiek ere izan ziren, Herriko haragia elkartearen sustatzaileak: urte eta erdiko hausnarketa baten ondorioz, joan den uztailean agertu zen elkarte hori. Izan ere, EHko Laborantza Ganbarak eraman ikerketa batek erakustera eman zuen Ipar Euskal Herriko baserrien erdiek behi haragia ekoizten zutela eta haragiaren laurdena baizik ez zela lurraldean egoten, urteko ekoizpenak (42.000 behi) lurraldeko haragi kontsumoa aseko lukeen arren. Egoera horri aurre egiteko aukerak aztertzeko, Uztartu klusterrean bildu ziren lurraldeko behi haragiaren ekoizpen sareko eragileak.
“Tokian hiru hiltegi izatea aberastasuna da, denek lan egiteko gogoa adierazten dutelarik, gainera” ohartarazi du Marcillacek, Donibane Garazi, Maule eta Angeluko hiltegiek ekoizpenak tokian atxikitzeko proiektuan parte hartu dutela eta. Ekonomia suspertzea, kalitatezko haragia eskaintzea eta laborantza herrikoia zaintzea dira Herriko haragiarekin lortu nahi diren helburuak, partaidetza ahal bezain zabala erdietsiz, “Lur Berri eta Axuria kooperatibak ere barne daude, ELB eta FDSEA sindikatuekin batera”. Ekoizleek bete beharreko baldintzak zerrendatu dituzte, eta 2015eko urtarrilean finkatu dute genetikoki eraldatutako organismoak behien bazkatik erabat baztertzeko epea. Orain arte, 4 harategik, 4 jatetxek, 2 saltegik eta 2 ikastetxek egin dute Herriko behikia saltzeko edo eskaintzeko aukera, baina sarea zabaltzeko bidean dago, erosleek gero eta zorrotzago begiratzen dietelako haragiaren jatorriari eta kalitateari. Marcillacen ustez, “ekoizleen zein kontsumitzaileen esku dago Euskal Herrian dauzkagun baliabideak kudeatzea. Herriko ogia eta haragia hor daude garapen ekonomikoa eta iraunkorra lortzeko ahalak dauzkagula frogatzeko. Ez da dudarik beste mozkinetara hedatuko dela”.