Aitor Arregi & Jon Garaño
Aitor Arregi (Oñati, 1977) eta Jon Garaño (Ergobia, 1974) Moriarti Produkzioak ekoiztetxeko (Loreak, 80 egunean...) kideak dira. Handia film luzea zuzendu eta Donostiako Zinemaldian estreinatuta, Epaimahaiaren Sari Berezia eta Euskal Zinemaren Irizar saria jaso zituzten. Duela gutxi iritsi da filma pantaila handira, eta beste zinemaldi batzuetako bidean ere sartu da. M. Egimendi. Argazkiak: Amaia Zabalo.
BFI London Film Festival-en egon zineten pasa den hilean...
Aitor Arregi: Bai, eta sentsazio ona ekarri genuen. Halere, gerturatzen zaizun jendearen iritzia jasotzen duzu, hau da, filma gustuko izan ez duena ez da hainbeste hurbiltzen. Oso festibal handia da, pelikula piloa dago, eta zurea bat gehiago da hiri erraldoi batean. Kuriositatea geneukan, ea jendeak Ingalaterran harrapatuko zituen guk pelikulan jarritako kontzeptuak, ea filmak komunikatuko zuen ezer, zein izango zen hango ikusleen interesa... Oro har, filmak planteatzen dituen galderen bueltan ibili ziren, eta inportantea da ikustea norberaren esparrutik kanpo ere pelikulak zerbait esaten duela.
Handia orain arteko euskarazko film garestiena da. Aurrekontuak handitzera joko duzue?
A.A.: Handia-k euskaraz gaur egun lor daitekeen aurrekonturik handiena izan du, batez ere Loreak-ek ate asko ireki dizkigulako, baina aurrekontua proiektuaren ezaugarriek erabakitzen dute, askotan istorioaren araberakoa izaten da. Hurrengo lana intimoagoa izango da, itxiagoa, eta gaztelaniaz, Andaluziarekin koprodukzioan. Beste tamaina bat eduki dezake; ez dugu ikusten orain aurrekontuak handitzen joan behar dugunik. Istorioa interesatzen zaigu, ez aurrekontuaren zenbatekoa.
Nolatan gaztelaniaz?
Jon Garaño: Oso modu naturalean ikusten dugu. Andaluzian gertatzen bada, gaztelaniaz izan beharko du. Istorioa aspalditik daukagu buruan, eta testuinguru jakin batean gertatzen da. 80 egunean egin genuenean, elebiduna izatea nahi genuen, egoera hori benetan gertatu ohi delako eta gustatzen zaigulako hizkuntzak eskain ditzakeen hainbat egoera pelikula batean erakustea: baserri giroan euskaraz eta hiri handi batean gaztelaniaz egin behar izatea... Ezin izan genuen horrela egin, baina, finantzaketa kontuengatik. Aukera egin behar izan genuen: euskaraz ala gaztelaniaz. Protagonistak baserri giroko pertsonaia edadetuak zirenez, euskaraz izan behar zuen. Orain berdin, baina gaztelaniaz. Fikziozko gure hiru pelikula luzeak euskaraz egin ditugu, nahiz eta Handia-n gaztelania, frantsesa eta ingelesa tartekatu; dokumental batzuk, berriz, gaztelaniaz (Lucio, El método Arrieta); eta film laburrak ere euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez.
A.A.: Ia bizitza osoa eman dugu hemen, eta, nahi edo ez nahi, atmosfera honek kutsatu egin gaitu, zentzu onean. Seguruenik, gure ikuspuntua hortik hornitzen da; horregatik, atmosfera honetan sortzen diren istorioak askotan euskaraz izaten dira. Gero, noski, poztu egiten zara ekarpen bat egiten badiozu euskarazko narratibari; izan ere, erdaraz asko dabiltzan moduan, euskaraz ez gabiltza honenbeste. Plus horrek ilusioa eragiten du, baina esklabo izan gabe.
Arnastu duzuen atmosfera horrekin, ez zarete arraro sentituko Andaluzian?
J.G.: Konturatzen ari gara euskararekin gertatzen zaizkigun gauza batzuk gaztelaniarekin ere gertatzen direla. Lehengoan, aktoreetako bat izan daitekeenarekin aritu ginen doinuari buruz hizketan. Istorioa 1930eko hamarkadan hasi eta 60koan bukatzen da, eta hizkerak garai hartako kutsua izatea nahi dugu. Guretzat, agian, mintzamolde andaluziar guztiak berdinak dira, baina benetan ez dira. Saiatuko gara horri buelta bat ematen, eta litekeena da laguntza behar izatea guk ondo ezagutzen ez ditugun erregistroak zaindu eta horiei etekina ateratzeko. Pelikula honetan ere jokatu beharko dugu hizkuntzarekin, ez dut uste arraroa egingo zaigunik.
Zinemaldiko Sail Ofizialean euskarazko filmak sartzen ari dira, eta garai batean aipatzen ziren “euskal kupoak” dagoeneko ez dira entzuten. Normalizazioa da?
A.A.: Ez dakit, baina zorionekoa da kupoaren kontu hori desagertuz joatea. Loreak-en garaian, eta aurretik ere, asko komentatzen zen. Kritikari famatu batek esan zuen Loreak-i buruz ustez kupo barruko pelikula bat ikustera zihoala, baina ustekabea izan zela, asko gustatu zitzaiolako. Zantzu interesgarria da, kontua ez baita ahalik eta kalitate handieneko zinema egitea bakarrik, batzuetan aterako da eta beste batzuetan ez, baizik eta, gainera, ikusleari transmititzea badagoela maila ona. Sentsazioa daukat jendea pixkanaka ari dela hori barneratzen, hemen behintzat. Telmo Esnalek askotan esaten du Mexikoko festibal batean behin egin zela euskal zinemari buruzko ziklo bat eta maila ona erakutsi zuela. Maila dezentea eta askotarikoa, eskaintza handi-tzen ari da. Hor dago Errementari ere, Sitgesen harrera ona izan du. Ez dakit normalizazioa den, baina nik neuk oso positibotzat jotzen dut. Gainera, ez da soilik Sail Ofizialean, beste batzuetan ere ikusten dira euskal zinemak ekoiztutako hainbat lan, oso desberdinak.
Euskal ikusleak barkaberagoak dira euskarazko filmekin?
A.A.: Guri eman digute egurra Handia-rekin. Modu naturalean ikusi nahi dugu, bihozberatasun hori ez baita ona epe luzera, ez pelikula jakin baterako, ez euskal zinemarako. Agian, gerta daiteke batzuk horretaz jabetzea eta, kontrako bidea eginda, beste muturrera joan eta zorrotzago begiratzea filmari, euskarazkoa delako. Madrilgo kritika, beharbada pasio gutxiagorekin pelikula honekiko, positiboagoa izan da, oro har; hemen, aldiz, gorabeherak ikusi ditugu, apika dagoeneko sortu delako kontrako mugimendu hori...
J.G.: Ez dut uste horregatik denik. Batzuei ez zaie gustatu, eta kito. Ez dut uste jendeak hain erraz barkatzen duenik euskarazkoa izateagatik. Batzuei egur handia eman diete, hemeroteka ikustea besterik ez dago, baina badirudi euskal pelikula batek harrera ona badu, jendeak hori pentsatzen duela.
A.A.: Bolada honetako lehen pelikula, Aupa, Etxebeste!, oso maila handiarekin hasi zen, eta atea ireki zion euskarazko fikzioari. Hau nire ustea da, baina, agian, duela 10-12 urteko euskal ikuslea militanteagoa izan zitekeen; halere, pelikulak eta produkzioak garatuz joan diren heinean eta, normala den moduan, maila handituz joan den neurrian, aldatu egin da. Garai hartan, militantzia handiagoa zegoen; gaur egun ere badago, seguru, baina aldatzen ari da, onerako. Ikusleak badu exijentzia maila bat euskal zinemarekiko, eta ez du nahi diferentziaziorik egitea. Ondo iruditzen zait.
Moriartik talde lanean jarduten du: denok zarete zuzendari, gidoilari, ekoizle...
J.G.: Moriarti sortu zen duela 16 urte, Sarobe zine eskolatik atera ginenean. Gure asmoa zen gutariko bakoitzak film labur bat zuzentzea, gainontzeko laurak beste lanpostuetan arituta, eta hurrengo proiektuetan txandaka, denok postu guztietan lan egiteko. Denborarekin, Xabi Berzosak erabaki du produkzioan baino ez jardutea, baina besteok filosofia harekin jarraitzen dugu. Une batean, pentsatu genuen proiektu handiagoetarako zuzendaritza konpartitzea formula egokia izan zitekeela: fokua bi lagunengan jarri, eta besteak ekoizpenean, gidoigile... Kezkatzen gintuen egiletzaren zigilua neurri batean galtzeak, baina konturatu gara hori talde lanean dagoela. Gure pelikulak, azkenean, Moriartirenak dira.
A.A.: Moteldu egiten da prozesua, kristoren sesioak edukitzen ditugu gauzak aurrera ateratzeko, baina gerora eztabaida horiek onura besterik ez dute ekartzen, pauso motelak baina tinkoak ematen laguntzen digute.
Euskal Herrian badira filmak, zuzendariak, ekoizleak, aktoreak... Eta industria?
J.G.: Batzuek esaten dute euskal zinemagintzan industriarik ez dagoela; beste batzuek, aldiz, baietz. Denek dute arrazoia: industria egon badago, bagaudelako honetan jarduten dugun profesional batzuk, baina oso txikia da. Ez gara asko, baina badaude zuzendariak, zuzendari laguntzaileak eta ekoizleak bizimodua honetatik ateratzen dutenak. Argazki zuzendariak, elektrikariak, jantziez eta makillajeaz arduratzen direnak... honetara ari dira. Duela 10-15 urte, Madrilera, Bartzelonara edo Parisera joan behar zuten. Gaur egun, askok hemen egiten dute lan, nahiz eta noizean behin Madrilera joan. Beraz, industria txikia izan arren, egon badago. Gure herriaren mailako industria da. Ezin ditugu urtean 50 pelikula egin, baina egiten diren sei horiek (gutxi gorabehera) ematen dute lan pixka bat.
Belaunaldi bat osatzen duzue euskaraz ari zareten zuzendariok, baina badator belaunaldi gazteagorik atzetik?
J.G.: Gehientsuenok mende hasierako hamarkadan hasi ginen, Kimuak-en orbitan film laburrak egiten. Badago oso gauza interesgarriak egiten ari den belaunaldi gazte bat ere, asko Kimuak-etik igarotakoak. Etorkizuna du euskal zinemak, eta aniztasuna ere bai. Hasiera batean, batez ere komediak egiten genituen, gero dramara jauzi egin genuen, eta orain badago komedia, badago drama... Errementari, adibidez, fantasiazko pelikula da. Badaude animaziozko pelikulak helduentzat, dokumentalak ere bai... Gero eta zabalagoa da euskal zinemagintza eta, zentzu horretan, gero eta aberatsagoa.
Emakume zuzendariak, aldiz, ez dira hainbeste...
A.A.: Zine eskoletan, emakumeak mutilak beste dira kopuruari dagokionez, baina zuzendaritzan gutxiengoa dira, alde handiaz, gainera. Bidean galtzen dira, aztertu beharko litzateke zergatik. Hor daude Lara Izagirre, Maru Solores, Maider Oleaga, Maider Fernandez, Maria Elorza, Ane Muñoz... Beharbada, oraintxe ari dira nabarmentzen, Euskal Herrian zein Espainian eta Europan. Neska gazte batzuk oso indartsu datoz: Mia Hansen-Love, Maren Ade, Carla Simón... Hamar urte barru gauzak oso aldatuta egon daitezkeen sentsazioa dut, zantzuak badaude. Duela hamar urte, euskal zinemagintzaz esan zitekeen kimu batzuk zeudela eta zerbait atera zitekeela, baina orain hauspotu egin dela dirudi, nahiz eta oraindik badagoen bidea egiteko. Halere, ez dakit joera areagotuko den; izan ere, 2009an, zuzendari onenaren Oscar saria Kathryn Bigelow-ri eman ziotenean, bera izan zen sari hori jasotzen lehen emakumea, baina oraindik jarraitzen du sabaia apurtu zuen emakumea izaten, egoera ez delako inondik inora normalizatu zine piloa egiten den leku batean.
KOLKOTIK
Zer sentimendu eragiten dizue alfonbra gorriak?
Jon: Urduritasuna.
Aitor: Ilusioa.
Zer ikusten duzue ispiluaren aurrean jartzen zaretenean?
Jon: Denbora pasatzen ari dela.
Aitor: Horrez gain, gizajo bat naizela.
Eman arrazoi bana Handia ikusteko.
Jon: Bidaia bat da, XIX. mendean barna, garai eta izate bat ezagutaraziko dizkizu.
Aitor: Barruan hainbat pelikula dituen pelikula da.
Biharko egunkarian irakurri nahiko zenuketen berria?
Jon: Maite dudan norbaiti zerbait oso ona gertatu zaiola.
Aitor: Minbizia era eraginkorrean osatzeko botika asmatu dutela.
Aitor, non ikusten duzu Jon 20 urte barru?
Horrenbeste lan egin eta gero, agian familiarekin Hawain, erretiratuta, lasai-lasai.
Eta zuk Aitor, Jon?
Moriartin lanean! Eta, beti bezala, autoarekin milaka kilometro egiten, autobidean batetik bestera.
Aitor, definitu Jon bi hitzetan.
Azkarra eta langilea.
Jon, gauza bera Aitorrekin.
Pertsona ona, eta oso narratzaile ona.
Zineman lan egingo ez bazenute, zer?
Aitor: Zinemagintzaren bueltan, ikus-entzunezkoekin lotuta. Irakasle, Koldo Mitxelenako bideotekan pelikulak gomendatzen...
Jon: Igual, telebistan lanean? Edo publizitatearen munduan...
Zer egiten duzue erlaxatzeko?
Aitor: Pelikula bat ikusi.
Jon: Normalean, etzan. Gero eta gehiago.
Gustuko euskal film bat?
Jon: Urte berri on, amona!
Aitor: Pikadero.
Eta bertokoa ez den bat?
Jon: Apocalypse Now.
Aitor: Ryan's Daughter.
Zein aktore zuzentzearekin amesten duzue?
Aitor: Mitoetara joanda, nik zuzendu ez, baina Sean Connery-k nola egiten duen lan oso gustura ikusiko nuke. Edo James Stewart-ek...
Jon: Asko gustatzen zait Naomi Watts. Edo Meryl Streep... baina txikiegia sentituko nintzateke.